چگونه کودکان باهوش‌تری داشته باشیم؟ (قسمت دوم)‏

مدرسه مکانی است که کودکان ما را برای فردا آموزش می‌دهد. هر چه کودکی در این دوران آموزش بهتر و بیشتری ببیند، امید ‏بیشتری برای داشتن آینده‌ای درخشان به عنوان یک عضو فعال و مفید برای جامعه خواهد داشت. همین دغدغه است که والدین را ‏بر آن می‌دارد همواره به دنبال راه‌هایی باشند تا بتوانند کیفیت یادگیری فرزندان خود را در مدرسه افزایش دهند. پیش از این اشاره ‏کردیم که یادگیری بهتر بستگی بسیار به کارایی مغز و حافظه کودکان دارد و عوامل مشخصی وجود دارند که می‌توانند این کارایی را ‏افزایش داده و بنابراین کیفیت آموزش را بهبود ببخشند. همان طور که گفته شد، ‎‏اصول تغذیه ‏صحیح‎ یکی از راه‌های ‏کلیدی است که کمک می‌کند مغز و حافظه کودکان بهترین عملکرد را داشته باشد. اما آیا تغذیه تنها عاملی است که می‌تواند بر روی ‏مغز و حافظه کودکان ما تاثیرگذار باشد؟ ‏

بسیاری از ما از اهمیت‎‏ سبک زندگی ‏‎‎خود بر سلامت خود و خانواده‌مان بی‌خبر هستیم؛ کلیه عادات و رفتارهای ساده‌ای ‏که در زندگی روزمره خود انجام می‌دهیم، رفتارهایی مانند تفریحات و سرگرمی، مناسبات اجتماعی، ورزش، استعمال دخانیات، ‏برنامه غذایی. افراد به واسطه تاثیراتی از محیط خانوادگی و اجتماعی خود می‌گیرند، سبک زندگی خود را شکل می‌دهند و پس از آن ‏به سختی می‌توانند آن را تغییر دهند. این جا است که سبک زندگی اگر شکلی معیوب و ناسالم داشته باشد، فرد را در دامی ‏می‌اندازد که رها شدن از آن به سادگی امکان‌پذیر نیست. ‏

در این میان، سبک زندگی می‌تواند تاثیر بسیاری بر هوش، حافظه و عملکرد مغز داشته باشد. به عنوان مثال همه ما می‌دانیم که ‏فردی که مواد مخدر مصرف می‌کند، سلول‌های مغزی خود را به نابودی می‌کشاند، حافظه خود را تخریب می‌سازد و قدرت فکر و اراده ‏خود را از دست می‌دهد. همه این مشکلات به واسطه آن است که فرد عاداتی را در سبک زندگی خود گنجانده است که برای ‏سلامتی مغز و اندیشه او مخرب هستند. ‏

بنابراین، زمانی که می‌خواهیم در خصوص افزایش کارایی مغز و حافظه کودکان خود بیندیشیم، راهی نداریم جز آن که تمام ‏جنبه‌های زندگی فرزندان‌مان را موشکافانه زیرنظر داشته باشیم و سعی کنیم از ابتدا سبک زندگی مناسبی را برای آنها شکل دهیم. در ‏این بین، دو رفتار مهم وجود دارند که اگر تبدیل به عاداتی برای زندگی فرزندان‌مان شوند و سبک زندگی آنان بر اساس این دو رفتار ‏در کنار تغذیه سالم شکل گیرد، می‌توانیم اطمینان داشته باشیم که قادرند از تمام ظرفیت مغز و حافظه خود در مدرسه استفاده کرده ‏و به بهترین شکل آموزش ببینند. ‏

ورزش

نقش ورزش در سلامتی جسم، داشتن اندام متناسب و نشاط و شادابی‌ای که به همراه می‌آورد برای همگام واضح و روشن است. اما ‏آیا ورزش بر کارایی مغز و حافظه نیز تاثیر مثبتی می‌گذارد؟ دانشمندان پاسخ این سوال را مثبت می‌دانند. آنان بر این باور هستند که ‏تحرک و ورزش جسمی قادر است فرایند گردش خون را بهبود بخشد و باعث می‌شود خون‌رسانی کامل و مناسبی به تمام قسمت‌های ‏مغز صورت گیرد. افزایش جریان خون در مغز یکی از عواملی است که باعث کند شدن فرایند از دست رفتن بافت سلولی مغز می‌شود؛ ‏فرایندی که در حدود 40 سالگی شروع می‌شود و در مراحل حادتر به بروز آلزایمر می‌انجامد.‏

محققان نشان داده‌اند که ورزش منظم قادر است توانایی یادگیری کودکان را افزایش دهد. آنها دریافته‌اند که کودکانی که دست کم ‏به مدت 30 دقیقه در روز و در بیشتر روزهای هفته ورزش می‌کنند، از توان بیشتری در به یادآوری دروس و یادگیری مطالب درسی ‏برخوردارند. ‏

محققان نشان داده‌اند که ورزش منظم قادر است توانایی یادگیری کودکان را افزایش دهد. آنها دریافته‌اند که کودکانی که دست کم ‏به مدت 30 دقیقه در روز و در بیشتر روزهای هفته ورزش می‌کنند، از توان بیشتری در به یادآوری دروس و یادگیری مطالب درسی ‏برخوردارند. ‏

در این میان، زمانی که از ورزش برای کودکان سخن می‌گوییم، الزاماً بر انجام یک ورزش تخصصی تاکید نمی‌کنیم. کودکان به فعالیت ‏بدنی نیاز دارند و ورزش شکل هدفمندی از این فعالیت بدنی است. فعالیت بدنی می‌تواند در قالب دویدن، بازی‌های پر جنب و ‏جوش، ورزش‌های تخصصی و امثال آن صورت گیرد. ‏

این در حالی است که بسیاری از ما انجام فعالیت‌های ورزشی را کار سختی می‌دانیم و بسیاری از ما هیچ‌گاه ورزش نمی‌کنیم. حتی تا ‏زمانی که مجبور نشده باشیم، یک پیاده‌روی ساده را نیز از خود دریغ می‌کنیم. این دقیقاً همان سبکی از زندگی است که به کودکان ‏خود آموزش می‌دهیم و منتقل می‌کنیم؛ سبک زندگی بدون تحرک! ‏

کودکان امروز بیش از همیشه بی‌تحرک و یا کم‌تحرک هستند. آنها بیشتر زمان خود را صرف تماشای تلویزیون و یا بازی‌های ‏بی‌تحرک نظیر بازی‌های کامپیوتری می‌کنند. بسیاری از کودکان به دلیل زندگی در فضای آپارتمانی، اجازه دویدن در خانه را ندارند. ‏مهم‌تر از همه این که کودکان با گذشتن از یک سن مشخص و آغاز دوران بلوغ، انجام بسیاری از فعالیت‌های جسمانی را که پیش از ‏این در قالب بازی‌های کودکانه انجام می‌دادند، کنار می‌گذارند زیرا یا خود می‌پندارند آن حرکات کودکانه بوده یا از آنها انتظار می‌رود ‏مانند یک فرد بالغ رفتار کنند. این مساله خصوصاً در مورد دخترها به وفور دیده می‌شود. در این شرایط تنها شانس تحرک فیزیکی ‏کودکان، زنگ‌های ورزش و یا شرکت در ورزش‌های تخصصی است. در این بین کودکانی که تنها یک بار در هفته و تنها در زنگ ‏ورزش، ورزش می‌کنند، از اثرات مفید ورزش در یادگیری بی‌بهره می‌مانند. ‏

خواب شبانه

یکی دیگر از عوامل سبک زندگی سالم که حافظه را تقویت می‌کند و کارایی ذهن را می‌افزاید، خواب کافی شبانه است. کودک خسته ‏نمی‌تواند به سادگی بیاموزد زیرا مغز او در زمان خستگی و خواب‌آلودگی کارایی لازم را ندارد. دانشمندان عقیده دارند که هنگام ‏مطالعه، کودکان نباید خسته باشند. ذهن حتی نیاز دارد که پس از یادگیری اندکی استراحت داشته باشد تا بتواند آموخته‌ها را ‏استحکام بخشیده و در حافظه پایدار سازد. این مساله همان چیزی است که در اهمیت وجود‎‎ ‏زنگ‌های تفریح‎ ‎در مدرسه ‏مطرح است؛ کودکان نیاز دارند در زنگ‌های تفریح ذهن خود را استراحت دهند تا از تداخل اطلاعات جلوگیری کنند. ‏

این مساله تنها در خصوص کودکان مطرح نیست، همه ما از بی‌خوابی، کم‌خوابی و خستگی دچار مشکلات عدیده‌ای در خصوص ‏استفاده از ذهن و حافظه خود می‌شویم. شاید برای‌تان جالب باشد که بدانید بسیاری از تصادفات رانندگی مربوط به رانندگانی است ‏که به دلیل کمبود خواب دچار خواب مقطعی ذهن شده‌اند؛ فرایندی که در آن مغز برای ثانیه‌هایی از کار می‌افتد و در حالی که فرد ‏ظاهراً بیدار است، قادر به شنیدن، دیدن و واکنش نشان دادن به عوامل محیطی پیرامون خود نیست. این واقعیت نشان‌دهنده این ‏است که کمبود خواب می‌تواند مغز را از فعالیت باز دارد. ‏

اندکی به زندگی روزمره خود بنگریم. چه ساعتی از شب به خواب می‌رویم؟ آیا کودکان‌مان نیز تا نیمه شب همراه با ما بیدار ‏می‌مانند؟ آیا کودکان صبح‌ها به سختی از خواب بیدار شوند و در طول مدرسه خواب‌آلود هستند؟ ‏

به طور کلی بی‌خوابی اثرات مخربی بر روی مغز دارد به طوری که قدرت تصمیم‌گیری، حل مشکلات، یادگیری، تمرکز و هشیاری را ‏کاهش می‌دهد. بی دلیلی نیست که دانش‌آموزانی که در ایام امتحانات به دلیل حجم زیاد مطالب تا آخر شب بیدار می‌مانند و صبح ‏زود برای حضور در جلسه امتحان از خواب برمی‌خیزند، به دلیل کم‌خوابی نمراتی پایین‌تر از آن چه در عمل آموخته‌اند، کسب ‏می‌کنند؛ زیرا خواب کافی یکی از مهم‌ترین عواملی است که به ما کمک می‌کند آن چه را آموخته‌ایم، به یاد آوریم. ‏

علاوه بر این کم خوابی موجب سردرد، آشفتگی و عدم تمرکز روی مطالب خوانده شده می‌شود و همه این عوامل درس خواندن را ‏برای کودکان دشوار می‌سازد. شاید این امر را بتوانیم یکی از دلایل اصلی عدم‌علاقه برخی کودکان به درس خواندن بدانیم. کودکانی ‏که از کمبود خواب و خستگی رنج می‌برند، در یادگیری و یادآوری دچار مشکل می‌شوند و بنابراین درس خواندن را سخت دانسته و ‏از آن بیزار می‌شوند. این در حالی است که با ایجاد یک نظم در خواب شبانه و در صورت نیاز خواب کوتاه عصرانه، کارایی مغز کودک ‏افزایش پیدا کرده و یادگیری برای آنها آسان‌تر خواهد شد. ‏

ایجاد الگوی خواب مناسب برای کودکان و تبدیل آن به عادتی رفتاری و بخشی از سبک زندگی آنها، وظیفه‌ای است که بر دوش ‏والدین قرار دارد. در این امر، اهمیتی ندارد که کودک چه ساعتی به رخت خواب برود. آن چه اهمیت دارد عبارت است از «ثابت ‏بودن زمان رفتن به رخت خواب»، «پیوستگی خواب» و «طول زمان خواب» که همواره باید رعایت شوند. به عبارت بهتر، کودکان باید ‏هر شب سر ساعت مشخصی به خواب بروند، به میزان مشخصی بخوابند و این خواب باید متمرکز و پیوسته باشد. بر این اساس، با ‏توجه به این که کودکان به طور میانگین به 8 ساعت خواب متمرکز شبانه نیاز دارند، اگر کودکی باید 6 صبح بیدار شود تا به مدرسه ‏برود، بنابراین باید ساعت 10 شب به رخت خواب برود. برای ایجاد چنین الگویی برای فرزندان خود سه اقدام زیر را به یاد بسپارید:‏

‏1. زمان خوابیدن فرزند خود را مشخص کنید و هرشب او را راس آن ساعت مشخص، بدون توجه به این که شب قبل تا چه اندازه ‏خوابیده است، به رخت خواب بفرستید. صبح نیز راس ساعت معین کودک خود را بیدار کنید. این زمان به مرور برای کودکان به ‏عادت تبدیل می‌شود به طوری که بعد از مدتی حتی به ساعت نیز برای بیدار شدن نیازی نخواهند داشت.‏

‏2. به یاد داشته باشید قاعده‌ای که برای خواب کودک لحاظ می‌کنید، هیچ گاه نباید شکسته شود. بر همین اساس، به هیچ عنوان به ‏کودک خود اجازه ندهید در شب‌های تعطیلات، تا دیروقت بیدار بماند و یا صبح تا دیروقت بخوابد. این اقدام نه تنها چرخه خواب ‏کودکان را به هم می‌ریزد، بلکه انگیزه و تمرکز آنها نیز تاثیر منفی می‌گذارد. ‏

‏3. فعالیت‌ها و احساسات روزانه کودکان شما بر نظم خواب شبانه آنها تاثیر می‌گذارد. به همین دلیل تلاش کنید تا آرامش را برای ‏فرزندان خود به ارمغان آورید. نظم در فعالیت‌های روزانه کودک و توجه به احساسات و شرایط آنها می‌تواند افکار تنش‌زا را از آنها دور ‏سازد. اگر کودک شما دچار مشکلات خاصی در این زمینه شده است، سعی کنید از مشاور برای حل کردن مشکلات کودکان خود ‏کمک بگیرید و اجازه ندهید این مشکلات، روند زندگی کودک شما را برای مدت زیادی مختل سازد. ‏

منبع: کتاب «نقش تغذیه در حافظه و یادگیری» به قلم دکتر حمیدرضا توکلی، مهندس سمیه فیروزی و دکتر گشتاسب آقاسی نژاد